Nhà thơ Chế Lan Viên từng nói: “Với Tố Hữu, viết về cảnh vật hay tình yêu, viết về vấn đề lớn hay nhỏ, đều chỉ để nói về cái lí tưởng cộng sản ấy thôi.” Đánh giá đó đã đủ để hiểu về Tố Hữu – nhà thơ tình cảm mạng lớn nhất trong thơ Hiện đại. Giữa thời kỳ thời thực dân Pháp, Tố Hữu hiện lên như lá cờ của Đảng mang trong mình lí tưởng, lối sống và triết học đích thực của thời đại. Ngay cả khi đã đến tuổi “gần đất xa trời”, ông vẫn trung thành với Cách mạng:
“Thuyền có vượt sóng không nghiêng ngả
Nghĩa lớn xuôi dòng lộng ước mơ
Mới nửa đường thôi, còn bước tiếp
Trăm năm duyên kiếp Đảng và Thơ”
Bài thơ “Từ Ấy” được xem như tuyên ngôn về cuộc sống của chàng trai thanh niên tuổi 16-17 đầy nhiệt huyết. Nó khái quát một lẽ sống, một lí tưởng giữa hàng loạt cám dỗ vào thời điểm ấy. Tố Hữu từng chia sẻ: “Nếu không có “Từ Ấy”, tôi không biết mình đã trở thành ai. May mắn nhờ Đảng mà tôi trở thành người vô tội.”
“Bài thơ “Từ Ấy” được sáng tác năm 1938, thuộc phần “Máu Lửa” trong tập “Từ Ấy”. Nó mang đậm phong cách thơ của Tố Hữu, thể hiện niềm vui và tâm nguyện của một thanh niên trẻ bước vào con đường Cách mạng.
Lựa chọn từ ngữ và hình ảnh tinh tế
Bài thơ mở đầu là niềm say mê, sự vui sướng của tác giả khi bắt gặp lí tưởng của Đảng trong lúc còn đang “băn khoăn đi tìm lẽ yêu đời”. Hai câu thơ đầu tiếp nối vừa sử dụng bút pháp tự sự lại vừa sử dụng bút pháp trữ tình, truyền tải niềm say mê và nao nức của ông khi đón nhận lí tưởng cách mạng:
“Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ
Mặt trời chân lí chói qua tim”
“Từ ấy” không chỉ là một cột mốc thời gian. Nó đứng đầu khổ thơ với sứ mệnh là ngọn hải đăng của cả cuộc đời, là bước ngoặt quan trọng trong lẽ sống và tâm hồn nhà thơ. Hình ảnh ẩn dụ “nắng hạ” và “mặt trời chân lí” diễn tả niềm hạnh phúc của nhà thơ khi gặp gỡ lí tưởng cách mạng. Đây là những hình ảnh rực rỡ, chói chang vừa làm bừng tỉnh, vừa chiếu sáng tâm hồn nhà thơ và tan đi bóng tối của chủ nghĩa cá nhân trong tâm hồn thi sĩ. Ánh sáng huy hoàng của chân lí đã lấp lánh trong thơ Tố Hữu:
“Đời đen tối ta phải tìm ánh sáng
Ta đi tới chỉ một đường cách mạng”
Những động từ mạnh mẽ “bừng” và “chói” đã khẳng định vai trò của lí tưởng cuộc sống trong thơ và cuộc sống của Tố Hữu. Ánh sáng đột ngột và ánh sáng rực rỡ như kích thích tinh thần và chiếu sáng tâm hồn nhà thơ.
Ảnh: Thích Văn Học
Thu hút âm thanh và hương vị của cuộc sống
Hai câu thơ tiếp theo được viết theo bút pháp trữ tình lãng mạn. Tố Hữu so sánh tâm hồn mình với “một vườn hoa lá” – một hình ảnh cụ thể mà ông đã đặt vào sẽ đậm hương và luôn rộn ràng tiếng chim. Trong khu vườn đó, cuộc sống đầy màu sắc, âm thanh và hương vị. Đó là màu xanh của lá, hương thơm ngây ngất của hoa và tiếng chim ríu rít rộn ràng. Tất cả âm thanh và cảm xúc của cuộc sống đã được nhà thơ lọc để thức tỉnh tâm hồn. Xuân Diệu – một nhà thơ lãng mạn nổi tiếng thời đó – cũng có hình ảnh tương tự khi miêu tả tình cảm trong trẻo, hồn nhiên của một cặp tình nhân:
“Từ lúc yêu nhau hoa nở mãi
Trong vườn thơm ngát của hồn tôi”
Cả hai từ “đậm” và “rộn” nhấn mạnh sức sống, niềm vui và hạnh phúc tột đỉnh của tâm hồn thi sĩ. Đó là sự thức tỉnh của giác quan, khu vườn ảo trong tâm trạng đã trở nên cụ thể, tràn đầy âm thanh, hương vị và sự sống.
Ảnh: Thích Văn Học
Ánh sáng lí tưởng trên con đường cách mạng
Mượn hình ảnh thiên nhiên để diễn tả tâm hồn, Tố Hữu không chỉ nhấn mạnh tính cần thiết của cách mạng, mà còn tạo nên những hình ảnh thơ lấp lánh và sống động. Tố Hữu cho rằng lí tưởng sống là nguồn sống của đời người, và nguồn sống của thơ cũng giống như M. Gorki từng nói: “Văn học giúp ta hiểu bản thân, nâng cao niềm tin vào bản thân và khơi dậy trong con người khát vọng hướng tới chân lý.”
Tố Hữu đồng thời thể hiện nhận thức mới về lẽ sống:
“Tôi buộc lòng tôi với mọi người
Để tình trạng trải khắp trăm nơi
Để hồn tôi với bao hồn khổ
Gần gũi nhau thêm mạnh khối đời”
Tố Hữu, một thanh niên sống trong thành thị, mang trong mình tinh thần của người tiểu tư sản với cái tôi cá nhân. Nhưng việc thoát khỏi cái tôi đó không dễ dàng. Ông cũng đã thừa nhận: “Đâu những ngày xưa tôi nhớ tôi, băn khoăn đi kiếm lẽ yêu đời. Vơ vẩn mãi không biết thoát ra khỏi cái than.” Tuy nhiên, từ khi gặp lí tưởng cuộc sống, Tố Hữu đã trải qua một cuộc lột xác tư duy, một cuộc thay đổi lớn về ý thức, một cuộc đổi mới của lẽ sống. Ông đã xây dựng một mối quan hệ mới giữa cái “tôi” và “mọi người”, cái “tôi” và cái “chung”, cái riêng và cái ta. “Buộc lòng” và “trải khắp” là hai động từ chỉ hoạt động có tính tình nguyện, là hai khái niệm khác nhau nhưng đều nằm trong nhận thức mới về lẽ sống của Tố Hữu. “Buộc lòng” không có nghĩa là ép buộc một cách gắng gượng mà là tự nguyện tạo ra sự gắn bó, đoàn kết và đồng cảm với mọi người. “Trải khắp” là tâm hồn nhà thơ luôn rộng mở với cuộc đời, đồng cảm sâu xa với hoàn cảnh từng người. Tố Hữu đã trở nên vượt qua giới hạn của cái “tôi” cá nhân nhỏ bé để sống hòa hợp với mọi người, sống trong cái chung như mô tả trong bài thơ “Mùa Xuân Nho Nhỏ”:
“Từng giọt long lanh rơi
Tôi đưa tay tôi hứng…
Ta nhập vào hòa ca
Một nốt trầm xao xuyến”
“Từ” được lặp lại hai lần nhằm nhấn mạnh sự gắn bó và chia sẻ của tác giả với “mọi người” và “trăm nơi” cũng như “bao hồn khổ”. “Nhập vào hòa ca” là tình cảm hòa quyện và đồng hành với mọi người. Tố Hữu nhận thấy bản thân mình là một thành viên trong gia đình quần chúng lao khổ. Điều này nhắc chúng ta đến những câu thơ cảm động khi Tố Hữu viết về Bác Hồ:
“Người là cha là bác là anh
Quả tim lớn bọc trong dòng máu đỏ”
“Máu Lửa” của Tố Hữu ẩn chứa tình cảm chân thành, quyết tâm và trách nhiệm của tác giả đối với sự nghiệp cách mạng. Như Xuân Diệu đã nhận xét: “Tố Hữu là nhà thi sĩ làm cách mạng và là nhà cách mạng làm thơ”. Ông trở thành tiếng hát lạc quan, yêu đời và được đắm say trong lý tưởng của chàng thanh niên trẻ. “Từ ấy” vừa có giá trị triết lý, vừa gần gũi và thân thuộc. Từng câu thơ như một giọng hát trong sáng, chứa đựng ý chí quyết tâm của người Cộng sản luôn cống hiến hết mình cho sự giải phóng dân tộc. Chính chàng thanh niên trẻ cũng đã cống hiến hết mình cho sự nghiệp ấy:
“Tạm biệt đời ta yêu quý nhất
Còn mấy vần thơ một nắm tro
Thơ gửi bạn đường. Tro bón đất
Sống là cho, chết cũng là cho”
