Thi tốt nghiệp THPT: Làm nghị luận văn học chính xác và sắc bén

Học sinh ôn thi tốt nghiệp THPT cần chú ý tới việc phân tích 4 bài thơ quan trọng: “Tây Tiến” của Quang Dũng, “Việt Bắc” của Tố Hữu, “Đất Nước” của Nguyễn Khoa Điềm và “Sóng” của Xuân Quỳnh. Các bài thơ này có độ dài khá nên yêu cầu phân tích hoặc cảm nhận về một đoạn thơ cụ thể.

Để làm nghị luận văn học thành công, thí sinh có thể áp dụng 5 bước sau vào kế hoạch nghị luận:

Bước 1: Nhận xét chung về đoạn thơ

Đánh giá tổng quan về đoạn thơ, bao gồm các yếu tố như thể thơ, ngôn ngữ, hình ảnh, giọng điệu và cấu trúc. Đặc biệt chú ý đến số ý chính và hướng tiếp cận phân tích theo cấu trúc như thế nào (cắt ngang, bổ dọc hoặc kết hợp cả hai).

Bước 2: Phân tích theo cấu trúc đã đề ra

Tiến hành phân tích theo cấu trúc đã lựa chọn. Quá trình này bao gồm lời dẫn hoặc chuyển ý, trích ngữ liệu từ đoạn thơ. Cần trích dẫn đầy đủ và chính xác.

Bước 3: Chuyển đổi phần trích dẫn thành văn bản

Chuyển phần trích dẫn thơ sang văn bản. Phần này cần diễn đạt mượt mà, đúng ý nghĩa và hấp dẫn. Đa phần bài làm của học sinh chỉ dừng lại ở bước này mà chưa có sự sâu sắc, thường chỉ được nhận xét là “diễn xuôi”.

Bước 4: Phân tích sâu và kỹ từ ngữ, hình ảnh trọng tâm

Tập trung phân tích sâu và kỹ từ ngữ, hình ảnh trọng tâm, các biện pháp nghệ thuật… Đây là bước quan trọng nhất, thể hiện khả năng cảm thụ văn ca của bạn. Để có bài làm có chiều sâu, cần khai thác tối đa khả năng của bước này.

Bước 5: So sánh và liên hệ

So sánh và liên hệ để làm nổi bật đoạn thơ. Có nhiều cách liên hệ và so sánh, như so sánh về hình ảnh, chi tiết, nghệ thuật trong bài thơ và ngoài bài thơ; so sánh với cùng một tác giả hoặc khác tác giả; hoặc so sánh với các tác phẩm khác cùng viết về đề tài.

Dưới đây là dàn ý phân tích đoạn thơ:

1. Mở bài:

• Giới thiệu: Tác giả (vị trí, phong cách, có thể trích dẫn một ý kiến đánh giá về tác giả), bài thơ (xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác), bố cục của bài thơ và vị trí của đoạn thơ trong đề thi.
• Trích đoạn thơ: Có thể trích dẫn toàn bộ đoạn hoặc chỉ trích câu đầu và câu cuối, tùy vào độ dài.
• Chuyển đổi ý: Phân tích đoạn thơ trên để thấy nội dung tư tưởng sâu sắc (…) và bút pháp nghệ thuật độc đáo (…) của tác giả.

2. Thân bài:

a. Nhận xét chung về đoạn thơ: Về thể thơ, ngôn ngữ, hình ảnh, giọng điệu, cấu tứ và số câu thơ. Có thể phân tích theo cấu trúc cắt ngang (hoặc bổ dọc nếu có ý) thành các ý chính.

b. Phân tích theo cấu trúc cắt ngang:

Áp dụng 5 bước phân tích thơ đã trình bày ở trên. Ở bước 5, có thể thực hiện các thao tác so sánh hoặc dẫn chứng liên hệ.

c. Tổng hợp, nhận xét và đánh giá:

Thông qua phân tích đoạn thơ trên, rút ra được:

• Về nội dung: Tóm lại nội dung/chủ đề của đoạn thơ; điểm đẹp của đoạn thơ là gì; ý nghĩa, tư tưởng xã hội/văn học/lịch sử; đóng góp gì mới cho văn học về đề tài/chủ đề…?
• Về nghệ thuật: Tóm lại các phép nghệ thuật đã phân tích từ đoạn thơ (thể thơ, hình ảnh, giọng điệu, ngôn ngữ…); trình bày giới thiệu phong cách của tác giả; đóng góp gì mới trong bút pháp sáng tác của tác giả cho văn học nước nhà…

3. Kết bài:

Tóm lại, đoạn thơ thể hiện vẻ đẹp (nêu lại chủ đề/nội dung đoạn thơ); khẳng định ý nghĩa/ sức hấp dẫn của đoạn thơ trong bài thơ; khẳng định sức sống của bài thơ, của tác giả. Có thể đưa ra một ý kiến đánh giá về tác phẩm ở cuối bài.

Cách phân tích đoạn trích truyện, bút ký, văn kịch

Dạng đề phân tích đoạn trích thường yêu cầu nhận xét, đánh giá, rút ra kết luận hoặc làm rõ giá trị nhân đạo, hiện thực, phong cách nghệ thuật, ý nghĩa thông điệp… của tác giả hoặc văn bản.

Dưới đây là dàn ý mở rộng:

1. Mở bài:

• Giới thiệu: Tác giả (vị trí, sự nghiệp, phong cách, quan điểm sáng tác). Có thể nhận xét về tác giả; tác phẩm (xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác); vị trí đoạn trích đề cho (nằm ở phần nào trong tác phẩm), nội dung của đoạn trích.
• Chuyển đổi ý: Phân tích đoạn trích trên để thấy được (theo yêu cầu đề).

2. Thân bài:

a. Phân tích đoạn trích:

• Khái quát về đoạn trích: Tóm lược sự kiện/sự việc trước đoạn trích. Có thể tóm tắt ngắn gọn tác phẩm để người đọc thấy được vị trí đoạn đề cho trong tác phẩm; Đoạn trích nói về điều gì? Nội dung tư tưởng/chủ đề gì?

• Phân tích đoạn trích: Phân tích chi tiết, sâu, chính xác các tình tiết của đoạn trích theo thứ tự. Nếu là kịch, tập trung vào các lời đối thoại. Phân tích đến đâu, đánh giá nội dung và nghệ thuật đến đó. Sử dụng các dẫn chứng liên hệ để so sánh.

• Tổng hợp, đánh giá đoạn trích về nội dung tư tưởng và bút pháp nghệ thuật.

b. Làm rõ yêu cầu “Từ đó…”:

Phần này yêu cầu thí sinh phải nắm vững kiến thức về giá trị nhân đạo, giá trị hiện thực, ý nghĩa thông điệp của tác phẩm và phong cách nghệ thuật, của tác giả.

3. Kết bài:

• Tóm lược vấn đề chính đã nghị luận.
• Khẳng định ý nghĩa/sức hấp dẫn của đoạn trích; khẳng định sức sống của tác phẩm, tác giả. Có thể đưa ra nhận xét về tác phẩm.