Triều đại nhà Trần đã khắc sâu vào lịch sử dân tộc với những chiến thắng chống quân nguyên – mông. Tinh thần Đông Á vang dội vào văn học, tạo nên những tác phẩm yêu nước đặc sắc. Trong dòng chảy đó, “Thuật hoài” của Phạm Ngũ Lão là một thi phẩm thể hiện sâu sắc không khí thời đại, tinh thần yêu nước và tầm vóc con người trong bối cảnh lịch sử đặc biệt của non sông.
Phạm Ngũ Lão, một danh tướng nổi tiếng đời Trần, được Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn yêu mến và tin tưởng. Ông đã có nhiều đóng góp quan trọng trong chiến thắng chống quân nguyên – mông. Chẳng những văn võ toàn tài, ông còn thích đọc sách và yêu thơ. Tuy số lượng tác phẩm không nhiều, nhưng mỗi tác phẩm do Phạm Ngũ Lão sáng tác đều có giá trị. “Thuật hoài” là một trong những tác phẩm nổi bật của ông. Bài thơ này được viết vào khoảng thế kỉ XII, khi quân dân nhà Trần đã có sức mạnh và khí thế chiến thắng, nhưng cuộc kháng chiến vẫn chưa tới hồi kết. Bài thơ được viết theo thể thất ngôn tứ tuyệt, thuộc thể loại trữ tình ngôn chí, để bày tỏ nỗi lòng. Bốn câu thơ gọn gàng, chứa đựng tâm tư của tác giả và không khí thời đại, lịch sử và cảm xúc của người dân.
Mở đầu bài thơ là hình ảnh người anh hùng với đẳng cấp cao cả:
“Hoành sóc giang sơn kháp kỉ thu”.
Hình ảnh này thể hiện tầm vóc của người tráng sĩ, sẵn sàng bảo vệ non sông. Được đặt trong một không gian rộng lớn và thời gian đã trôi qua từ lâu, nó gợi lên hình ảnh người anh hùng hiên ngang, hùng dũng và vững chãi. Hình ảnh này được làm nổi bật hơn bởi không gian và thời gian đặc biệt. Ngọn giáo được cầm ngang như để đo được tầm vóc mênh mông của vũ trụ, xứng tầm với giang sơn và tổ quốc. Hình ảnh người tráng sĩ càng được tô đậm trong bối cảnh lịch sử và không gian rộng lớn.
Câu thơ thứ hai gợi đến hình ảnh “ba quân”. Đây không chỉ là hình ảnh của một người, mà là hình ảnh chung cho cả một thế hệ, một thời đại và một dân tộc:
“Tam quân tì hổ khí thôn ngưu”.
Bản dịch thơ chưa thể hiện hết ý thơ ban đầu. Hình ảnh so sánh ngầm “tì hổ” không được diễn tả đầy đủ. Tuy nhiên, dù hiểu câu thơ theo cách nào, chúng ta đều nhận thấy sức mạnh mạnh mẽ của ba quân và hào khí Đông Á vang dội trong lịch sử. Hành động, tinh thần của người anh hùng trong thời đại này tạo nên sức mạnh của dân tộc.
Khi kết hợp hai câu thơ, ta nhận thấy sự cao đẹp của con người trong thời đại này. Người tráng sĩ hòa vào ba quân, tạo nên sức mạnh và tầm vóc oai hùng. Tác phẩm này gợi mở nhiều suy nghĩ cho thế hệ trẻ để sống trách nhiệm và ý nghĩa hơn. Tác giả đã sử dụng tinh tế những thủ pháp văn học như phóng đại, ẩn dụ, so sánh… để truyền tải thông điệp của bài thơ, tạo nên một tác phẩm vô cùng ý nghĩa và giá trị.
